W marcu 1938 r. mieszkańcy wsi Gać oddolnie przemianowali swoją miejscowość. Nowa nazwa nawiązywała do pobliskiej radiostacji transatlantyckiej.
Przy drodze z Wawrzyszewa do Mościsk – czyli dzisiejszej ul. Arkuszowej – w XVIII w. powstał niewielki, prywatny folwark o nazwie Gać. Najstarsza znana mi wzmianka o jego istnieniu pochodzi ze spisu miejscowości parafii Babice z 1789 r. Słowo „gać” według słownika Witolda Doroszewskiego ma dwa znaczenia: „materiał służący do gacenia” (okładania ścian domu gałązkami, mchem, sianem przed zimą dla ocieplenia) oraz „grobla z faszyny lub drzewa” (faszyna to wiązka gałęzi lub wiklinowych witek). Moim zdaniem pochodzenie nazwy folwarku było związane właśnie z tą drugą definicją.
Na dawnych planach okolic Warszawy możemy bowiem zauważyć, że obok Gaci znajdowała się grobla, przecinająca strumień (nazwany później Lipkowską Wodą) i jego mokradła. Lokalizacja tej grobli pokrywa się z końcowym odcinkiem obecnej ul. Księżycowej, biegnącym prostopadle do ul. Arkuszowej.
Na kartach ksiąg metrykalnych parafii Babice znalazłem określenia „Gorczewska Gaca” (1793 r.) oraz „Gać Górcowska” (1794 r.). Przydomki te świadczyły o przynależności osady do dóbr ziemskich Górce. Później, być może około 1818 r., Gać stała się częścią majątku Opalin vel Opaleń, o którym pisałem szerzej w „Naszych Bielanach” nr 8/2020. Śladem tej zmiany własnościowej jest zapis „Gać należąca do Opalenia” pojawiający się w jednym z babickich aktów w 1819 r.
„Tabella miast, wsi, osad Królestwa Polskiego” podaje, że w 1827 r. Gać liczyła 3 domy i 40 mieszkańców. W latach 30. XIX w. po wschodniej stronie folwarku zaczęła rozwijać się wieś-ulicówka o tej samej nazwie. „Gazeta Rządowa Królestwa Polskiego” z kwietnia 1842 roku opublikowała opis majątku ziemskiego Opalin, wymieniający budynki Gaci: dworek kryty gontem, murowaną holendernię (czyli ozdobną... oborę), sześć drewnianych i krytych strzechą chałup włościańskich oraz ponad tuzin zabudowań gospodarczych (stodół i chlewów). W jednym z nich mieściła się karczma prowadzona przez Hila Jakubowicza Libermanna. We wsi żyło wówczas kilkanaście rodzin, m.in. Kajszczakowie, Kordkowie, Smolińscy, których potomkowie mieszkają w tym rejonie po dziś dzień.
Z biegiem lat Gać rozrosła się także w stronę zachodnią, w kierunku Mościsk, i na początku XX w. niemal połączyła się z tą sąsiednią, starszą o kilka wieków miejscowością. W przeprowadzonym sto jeden lat temu spisie powszechnym odnotowano w Gaci 53 domy mieszkalne i 356 mieszkańców.
„Wieś Floryanów, czyli Gać”
W dawnych czasach Gać nazywano również Florianowem. Przykładowo, we wspomnianych księgach babickiego kościoła pod datą 30 marca 1811 r. odnotowano zgon Rozalii Boryczkowej, zmarłej we wsi „Floryanów alias Gać”. Kim był ów Florian, który dał osadzie swoje imię? Myślę, że chodzi tutaj o szlachcica Floriana Znamierowskiego herbu Gryf (żyjącego w latach 1761–1829), sędziego pokoju i prezesa rady obywatelskiej województwa mazowieckiego, kawalera Orderu Św. Stanisława. Jak pisał profesor Marek Wagner w książce „Górce. Historia i pamiątki”, Znamierowski w marcu 1795 r. kupił od księżnej Joanny Sapieżyny majątek Górce wraz z przyległościami. W „Gazecie Warszawskiej” z 14 września 1816 r. tytułowano go „dziedzicem wsi Górce i Gać”. Wyroki ferowane przez sędziego Znamierowskiego, szanowanego przedstawiciela warszawskiej palestry, były często surowe, ale zawsze sprawiedliwe.
Alternatywna nazwa wsi utrzymywała się długo, przy czym zapisywano ją na różne sposoby. W skład majątku Opalin (luty 1863 r.) wchodziły m.in. wieś Mościska oraz „wieś Floryanów, czyli Gać”. Ogłoszenie z „Kurjera Warszawskiego” ze stycznia 1877 r. informuje o wystawieniu na sprzedaż folwarku „Florjanów vel Gać pod Warszawą”, w którym znajdował się „wygodny dwór”. Na niektórych starych mapach zastosowano oboczną formę „Florianowo”.
W dokumentach z lat 30. XX wieku spotkałem nazwę „Floriany”. Z kolei kapitan Marian Kajszczak ps. „Kuleczka”, żołnierz Grupy Kampinos AK, wspominał, że urodził się w 1913 r. w „Gaci-Florianowie”.
Uchwała o Radiowie
Nazwa Gać bywała przekręcana na „Gacie” i, jak łatwo się domyślić, kojarzyła się z pewnym elementem garderoby. W marcu 1938 r. miejscowa rada gromadzka, przy pełnym poparciu społeczności, podjęła uchwałę o przemianowaniu wsi na Radiowo. Ta oddolna decyzja wynikała nie tylko z dużego zainteresowania mieszkańców radiofonią (ponoć już wtedy połowa tamtejszych gospodarstw miała radioodbiorniki), ale przede wszystkim ze zobowiązującego sąsiedztwa – otóż w latach 1922–1923 na rozległej przestrzeni pomiędzy Gacią a Babicami stanęło 10 potężnych, 128-metrowych masztów antenowych Transatlantyckiej Radiotelegraficznej Centrali Nadawczej. Obiekt ten, wraz ze stacją odbiorczą w Grodzisku Mazowieckim, zapewniał łączność radiotelegraficzną („telegrafem bez drutu”) z całym światem. Babicką radiostację uroczyście uruchomiono 17 listopada 1923 r., prezydent RP Stanisław Wojciechowski wymienił wówczas radiodepesze z prezydentem USA Johnem Calvinem Coolidgem.
W wywiadzie dla dwutygodnika „Radio dla wszystkich” w maju 1939 r. sołtys Radiowa Szewczyk przyznał, że nazwa Gać nie podobała się mieszkańcom i należało ją zmienić. „Radiowo” brzmiało chwytliwie, nowocześnie, symbolizowało postęp technologiczny. Radny Grędzicki z dumą uznawał widoczne z daleka maszty radiowe za swoiste „godło” wsi. Władze gromadzkie powymieniały tabliczki adresowe na domach; trudno mi obecnie stwierdzić, czy do wybuchu wojny nowa nazwa miejscowości doczekała się urzędowego zatwierdzenia.
16 stycznia 1945 r. całą okolicą wstrząsnęły potężne eksplozje. Niemcy, w obliczu zbliżającego się frontu sowieckiego, wysadzili w powietrze maszty radiowe i towarzyszące im budynki techniczne. Taki był smutny koniec babickiej radiostacji, wspaniałej inwestycji doby II Rzeczypospolitej. W Lesie Bemowskim możemy natknąć się na pozostałości fundamentów nóg wielkich masztów, od kilku lat figurują one w rejestrze zabytków.
Gromada Radiowo, z ostatecznie już ustaloną nazwą, została włączona do Warszawy w 1951 r. w ramach dzielnicy Żoliborz. Granica miasta rozdziela Mościska i Radiowo, jednak, co ciekawe, przystanki autobusowe „Mościska” znajdują się po warszawskiej stronie.
Autor tekstu: Mateusz Napieralski